Een ode aan de witruimte: onzichtbaar, functioneel en mooi!

Witruimte is vaak ondergeschikt in het ontwerpproces van een grafiek of infographic. Eerst denk je aan informatie en vulling, en plots is er misschien, wel of niet, wat witte ruimte over. En dat terwijl witruimte essentieel is voor een fijn en goed te interpreteren data-visualisatie.

Bewust en onbewust wit
Normaal gaat het creëren van witruimte vanzelf goed. Neem de mazelenuitbraak, zoals simpel en effectief weergegeven door nu.nl, in de grafiek hieronder. De horizontale witruimte tussen 2000 en 2008 spreekt boekdelen...


         

Toch komt het voor dat hele volksstammen Excel-gebruikers alleen waarden groter dan nul op de x-as weten te krijgen... Omdat zij een serie getallen - zonder die nulwaarden, want die stonden niet in die draaitabel...- volgordelijk plotten, in plaats van op een echte datum-as, die voor de benodigde witruimte zorgt. In de praktijk moet ik hoogopgeleide, betaalde werknemers omstandig uitleggen dat je zoiets als nulwaarden uit een grafiek zoals hierboven tussen 2001 t/m 2007 écht niet mag weglaten...

Het onzichtbare zichtbaar maken
Soms hebben zowel de maker als de lezer niet door dat er iets mist. Kijk maar eens naar deze grafiek, onlangs door het NRC gepubliceerd. Wat zou hier vreemd of een mogelijke tekortkoming in zijn?


         
Het Nederlands Dagblad, Spits, RTLNieuws, om maar eens wat andere media te noemen, staan er niet in vermeld! De vraag is dan: zouden die niet in de tabel, onder Metro, moeten staan? Met als getal 0, of in ieder geval onder 1? Dan zie je dat Metro de Spits heeft verslagen! Of dat het Nederlands Dagblad helemaal niet gelezen wordt, of niets interessants publiceert, in deze context... Anders gezegd: mét lage scores is zo'n illustratie veel betekenisvoller en spannender. Een grafiek met een staaf met lengte nul (witruimte!) kan dus zéér interessant zijn, misschien wel het meest interessante...

Zonde
Weglaten van dergelijke informatie, nulwaarden, OMDAT er witruimte ontstaat, is in mijn ogen een zonde. Het weglaten van data - ook nulwaarden - is het bedonderen van de waarheid, het misleiden van de lezer of het - al of niet bewust - optrekken van een mistgordijn. Het tonen van dergelijke nul-waarden, heeft soms wat lef nodig. Soms zelfs wat actieve hersencellen. Want iets dat NIET genoemd wordt in een enquête of een dataset, kan wél relevant zijn! Bedenk als infographic-maker of onderzoeker dat die dataset met getallen niet meer dan een dataset is, de werkelijkheid 'ligt buiten'. Vaak is er meer te vertellen, dan dat er gemeten is, volgens die dataset.
     Overigens, het weglaten van nul-waarden is natuurlijk wel prima, wanneer dit bewust gebeurt, namelijk met als doelstelling om te duiden, om vooral de hoogste waarden weer te geven. Maar maak deze afweging overdacht.

Kaarten
Bij kaarten zijn witruimtes ook heel intrigerend... als je ze als maker tenminste in stand laat. Want ze ontstaan vaak - heel apart - vanzelf. Als je een stippenkaart maakt van, laten we zeggen, alle adressen waar een bepaalde, regionale krant wordt verkocht, zie je al gauw dat één deel van Nederland gevuld is. Een ander deel is leeg. Onbewust heb je een datawoestijn gecreëerd. Edward Tufte zegt het duidelijk: vul deze ruimte niet op! Laat de data voor zich zelf spreken. Zoom er ook niet op in. Géén informatie - op een bepaalde plek - is ook informatie! Neem het figuur hieronder... Stel er is ingezoomd op alléén het gebied waar de voltreffers zijn... Dan mis je niet alleen referentie (grenzen, landen, zee) maar ook... waar géén voltreffers zijn gesignaleerd. Best belangrijk, als je daar familie hebt, of je wilt nog op vakantie... Overigens, die grote lege ruimte zonder voltreffers -'geelruimte'- noem ik in deze context witruimte. Ook al is die hier, héél bescheiden, gevuld met lichtgeel, om onderscheid tussen land en zee te maken...

          

Chartjunk
Witruimte in een scatterplot (puntenwolk, zie bijvoorbeeld hieronder) wordt ook nog al eens opgevuld met een legenda of een tekst die duiding geeft aan een punt of een trendlijn. Het kan de grafiek duidelijker, maar misschien ook drukker en dus minder duidelijk maken... Want de outliers (uitschieters) zouden wel eens minder goed kunnen opvallen. Als de data één of enkele outliers kent, zijn juist die outliers waarschijnlijk de boodschap. De afstand tot de andere punten, moet dan leeg zijn, en blijven. En een foto op de achtergrond, is een optie die pakketten als Excel bieden, maar laten we het bij een optie houden, geen advies. Chartjunk, noemt visualisatie-goeroe Edward Tufte dat.

 

         

Zwarte witruimte?!
Soms is geen informatie ook informatie. Kijk maar eens naar onderstaande, grafisch gevisualiseerde uitkomst van een WOB-verzoek van Rejo Zenger (Bits for Freedom) aan de gemeente Almere. (Elke van de 37 pagina's is met één blokje weergegeven. De paginanummers onderaan elke pagina zijn nog net te zien, met wat moeite en op de voorpagina zie je een afbeelding van een drone, het onderwerp van het rapport welke Zenger wilde inzien. Overigens, deze visualisatie staat qua ontwerp wel heel dicht aan tegen de werkelijkheid zelf... de opgevraagde pagina's. In mij ogen is het daarom een supervoorbeeld van goede vormgeving. Elke staafgrafiek, hier op gebaseerd, hoe goed ook doordacht, zou 1000x minder zijn, immers een onnodige afgeleide...)


         

De boodschap die Zenger visualiseert, is de enorme hoeveelheid data die hij NIET heeft gekregen. Hij visualiseert wat hij niet heeft gekregen, niet wit, maar zwart. Immers, het onderwerp, de boodschap dient altijd de meeste grijswaarde (inkting, zwartheid, contrast, aandacht, pixels) te krijgen. Het contrast is dus maximaal, goed en natuurlijk ingezet. Dit om de verhouding duidelijk te maken tussen de hoeveelheid data die wel is vrijgegeven (wit) en niet (zwart). Non-info is info geworden!

De Gestalt-principes
Witruimte speelt altijd en overal een rol. In teksten geeft het hiërarchie, in websites bij elkaar horende inhoud of functionaliteit. De Gestalt-principes leggen ons (bijvoorbeeld hier of daar) uit dat vóóral witruimte als ontwerpstrategie zeer effectief is. Witruimte is er de oorzaak van dat je bijvoorbeeld als vanzelfsprekend, intuïtief en zonder verdere duiding, bij elkaar horende groepjes meent te zien, in plaats van individuele punten. Witruimte werkt effectiever dan bijvoorbeeld omlijningen. Dat komt goed uit, want dan kunnen we de rest van het papier of scherm gebruiken om onze boodschap met contrasterende pixels en inkt te vullen.

Witruimte spreekt!
Witruimte is functioneel. Witruimte geeft vorm aan wat zichtbaar moet zijn. Het zorgt voor contrast, gepaste afstand, overzicht en rust. Niets weergeven is het moeilijkste wat er is. Maar heb het lef deze 'leegte' niet kleiner te maken dan die is. Overtuig jezelf, je opdrachtgever of de redactie van schoon functioneel wit !

De visualisatie hype. Een zegen?

Infographics, grafieken, kaarten... je ziet ze steeds meer. In de media, brochures, jaarverslagen. Zelfs een gratis krant als Metro wil er zijn huisstijl graag mee ventileren. Een zegen voor de lezer? En dus ook voor - secundair, maar wel initiatiefnemer - de redacties? Zijn deze illustraties illustratief, functioneel? Vermaken ze, verbazen ze en zijn ze behalve mooi ook effectief? Of is het pure bladvulling en het resultaat van een redactie die blind het dogma achterna holt 'een illustratie doet het altijd goed'?...

Het antwoord op deze vragen hangt in de eerste plaats natuurlijk van de inhoud af. Is de data interessant, voegt die iets toe aan het artikel, is het (noodzakelijke) bewijsvoering? In de tweede plaats hangt dit af van de vorm, de uitvoering. Laten we eerst eens ingaan op wat je zou kúnnen bereiken, met data-visualisaties, alvorens een antwoord te geven of de media er in slagen hun boodschap duidelijker te maken met deze communicatietechniek.

De kracht van data-visualisaties
Eerlijk is eerlijk. Een grafische voorstelling van zaken is intuïtiever dan die wiskundige getalletjes in een tekst of tabel. Een simpele staafdiagram of cirkels in plaats van getallen kunnen verhoudingen en verschillen tot uitdrukking brengen. Beter en sneller dan tekst.

Een data-visualisatie kan ook verbazing opwekken. Door een verrassende vergelijking. En soms is de data zo rijk of bizar, dat de grafiek, kaart of infographic boeit, heel lang, ook langer dan 10 seconden. Sommigen beweren namelijk dat dat de tijd is die een  grafiek maximaal mag innemen bij de doelgroep, wil die grafiek als goed bestempeld kunnen worden. Helaas hebben we dan wel een heel eng beeld van een illustratie. Namelijk dat het iets illustreert wat al in de tekst staat, of dat het ene bedrijf groter is dan het andere, of ruim drie keer meer produceert dan het bruto nationaal product van een heel land. Om maar eens een voorbeeld te noemen. Bedenk wel dat databronnen soms zo rijk zijn, soms zoveel informatie bevat, dat deze in beeld zélf al een verhaal kunnen vertellen. Denk aan alle vliegtuigroutes het afgelopen jaar. In kaart gebracht wil de doelgroep misschien zelf wel zien waar 'stiltegebieden' zijn, of dat zijn gemeente misschien wel bovengemiddeld voorzien wordt van 'hoog bezoek'. En... beelden zijn beter te onthouden dan teksten. Ook als de bladzijde is omgedraaid, ziet de lezer die stijgende lijn die daarna flink instort, nog steeds voor zich...en was iets onthouden (en daardoor wellicht gedragsverandering) niet het einddoel van communicatie?

Een echte hype
Fijn dat iedereen doordrongen lijkt van deze grote voordelen van het publiceren van data in media, websites, brochures, et cetera. Twee grafieken bij elkaar, een tabel met wat tekst, dat heet tegenwoordig een infographic. En met wat pijlen, teksten met nummertjes of een kaart erbij? Dan heet het plotseling 'Storytelling'. Echt een hype dus. Foto's zijn al bijna 40 jaar gemeengoed in de meeste kranten. Overigens, soms iets te veel, als je het mij vraagt. Die stock foto's die te pas, maar net zo vaak te onpas 'illustreren' wat er zou zijn gebeurd... Bladvulling, als je het mij vraagt. Reclame op die plekke mij dan net ze veel waard. Weinig, wel te verstaan.

Illustraties als reclame
Dat brengt ons terug bij de vraag, of data-visualisaties, behalve een hype, misschien ook een zegen zijn? Ik zeg volmondig ja. Hierboven poneerde ik al dat het een effectief middel kan zijn om te duiden, illustreren, bewijzen, verbazen.

Al met al terecht dát deze informatiedragers worden ingezet. En als de vorm goed is, zijn misschien soms wel betere reclamemakers, 'publiektrekkers' dan foto's. In tegenstelling tot bij foto's, geldt voor data-visualisaties dat je vanachter het bureau goede, juiste, kloppende data kan zoeken, verrijken, samenvatten. De illustratie kan daardoor nóg beter en sneller dan bij foto's, een passende illustratie zijn.

Ook een zegen dus?
De beeldentaal van data-visualisatie is zeer rijk. Elke krant, brochure kan er effectief zijn eigen, data, boodschap en vormentaal in kwijt. Een meerwaarde voor media. En journalisten en redacties die tot op heden nog (vaak onbewust) zweren bij tekst en foto's. Er valt nog een hoop op aan te merken, op al die visualisaties (iets waar ik mij zelf ook af en toe een bezondig). Maar laat ik eens eerlijk en volmondig zeggen. Data-visualisaties zijn bijna altijd mooi, sterk, effectief en plezierig. Een hype én een zegen. Ik zou niet meer zonder die data-visualisaties willen.

De wereld ziet er zo véél mooier uit. En eenvoudiger...